VI.

Francesco Maurolico a Pietro Bembo

Messina, 24 gennaio 1540

Epistola proemiale di dedica della Cosmographia (Venezia, 1543), cc.1*v-4*v (abbiamo introdotto la numerazione delle carte, mancante nel testo originale).

[S:1*v] Reverendissimo Domino D. Petro Bembo

Tituli Sancti Cyriaci In Thermis Presbytero Cardinali,

Franciscus Maurolycus Messanensis.

Quod Dialogos ante biennium promissos Reverendissime Pater hucusque distulerim, possem non immerito argui negligentiae, nisi me duae potissimum rationes excusaret. Harum una est, quod ex quo bellis tentari coeptus est Peloponnesus, copiis ac classibus nunc adventantibus, nunc proficiscentibus, nunc in Mamertino portu hybernantibus, non solum adversariorum metu, sed a nostris etiam adeo turbati sumus, ut vix domesticis rebus, nedum speculationum studiis vacare potuerimus. Hispanorum militum, a capto Castello novo redeuntium, insolentia hyemem nobis praeteritam solito reddidit asperiorem, ut ne barbari quidem talem nobis incusserint solicitudinem. Inter quos tumultus, egomet quoque (quis non rideat?) canone, circinoque relictis, coactus sum interdum arma capessere. Nam, ne in tali periculo, lineis circulisque describendis incumberem, monebat me Archimedis mei exemplum. Altera ratio est, quod quasi praesagus expectabam ut hac, ad quam nuper assumptus es, dignitate ornareris: essetque munus meum sub tali patrono tutius, minusque telis invidorum obnoxium. Quamquam quis gradus, quae dignitas poterat unicum Bembi nomine illustrius reddere? Non enim dubium quin tu potius praesulatui, quam ille tibi fuerit ornamento. Itaque cum de aetneo incendio ab hinc triennium, et alia nonnulla ad te scripsissem, ac simul quosdam de mundi situ dialogos tibi dedicandos promisissem, tuque literis tuis id tibi gratissimum fore respondisses: ecce nunc quamquam tardus exolvo debitum. Leges, spero, sicubi vacuus eris, libellum, quem ingenio tuo castigatum, iudicioque probatum palam prodire iubeto. Confeci dialogos tres: in quorum primo, familiari ferme colloquio, disceptatur de forma, situ numeroque tam coelorum quam elementorum, confutatis interim vulgi ac philosophorum quorundam a vero dissentientium opinionibus. Alterum bifariam secui: in prima sectione de circulis primi mobilis eorumque officiis agitur, tum de zodiaci divisione, de zonis, plagis ventisque in altera vero de longitu[S:2*r]dinibus ac latitudinibus tam stellarum quam locorum terrae, de declinationibus, de ascensionibus, de dierum noctiumque magnitudinibus, crementis, decrementisque: tum de climatum distinctione. In postremo dialogo de motuum speculatione et inventione sic agitur, ut, quatenus per commentariolum liceat, aditus detur ad magnam Ptolemaei constructionem. Caeterum, ut habeas studiorum meorum rationem, scies me ab ineunte aetate, ita in mathematicas disciplinas fuisse affectum, ut nulli deinceps philosophiae parti, quam huic libentius operam dederim, adeo nimirum me demonstrationes illae, ac calculi veritatis scopum ad amussim attingentes delectarunt. Siquidem caeterae philosophiae partes, ut ait Ptolomaeus, aut obscuritate, aut difficultate, discrepantibus plerumque philosophis incertae feruntur. Sed illud mihi molestum est, huiusmodi egregias disciplinas hac nostra tempestate ita neglectas ac prostratas iacere, ut paucissimos aut nullos capiat earum desyderium. Quo sit, ut praeclara veterum mathematicorum opera iampridem a gymnasiis exularint: ac siquid ex illis apparet, tum scriptorum tum tralatorum culpa, tot mendis infaecatum est, ut vix ab authore ipso, si revivisceret, purgari possit, in promptu sunt exempla. Euclides noster mathematicorum princeps, non geometris tantum, verum dialecticis etiam ipsis alicubi necessarius, adeo perperam ad nos tralatus est, ut nunc immutatus, nunc mutilatus, nunc novis nugis involutus legatur. Sed quid quod ipsa quoque graeca exemplaria mendis non carent? Adeo numerorum characteres ac geometrica lineamenta erroribus obnoxia sunt. Quid quod praestantissimi, graeceque doctissimi tralatores mendas non animadvertere? Adeo rara sunt ingenia, quae calleant hanc philosophiae partem. Scio et Bartolemaeum Zambertum in elementorum tralatione, et Io. Baptistam Memmium in Conicorum Apollonii dudum emissa interpretatione, materiae ignoratione deceptos graecorum exemplarium mendas non uno in loco pertransisse. Sed non est instituti nostri ea nunc discutere, quae peculiari commentario, ac longiore disputatione indigerent. Ego quantum ingenii mei vires potuere, quantum literatorum penuria, aut librorum inopia passa est, conatus sum in hac disciplina restituere, quaecumque potui, paratus interim melioribus (si quando dabitur) acquiescere. Coactus sum enim quaedam, quasi phaethontei currus fragmenta, hinc inde collecta instaurare, ut qui corrupta passim exemplaria viderim. Quin et aliquot meas lucubratiun[S:2*v]culas, praeter hos dialogos, habeo. Sed nihil in lucem, nisi te favente, prodibit; satis autem faveris, si prodire iusseris. Porro tam aliena, quam mea, modo locum aliquem mereantur, decreveram in quatuor sectiones distinguere, quorum indicem cum ipsorum operum titulis, ac quasi argumentis exponam ante dialogos, ut inde, si maiores curae cesserint, examines laborem meum. Sed ne pluribus quam opus sit, agam, eccum indicem ipsum.

Euclidis Elementa in libellos XV ita distincta, ut primi quatuor planorum, quintus ac sextus proportionum, septimus, octavus, nonus, arithmeticorum vocentur, decimus symmetria, quinque reliqui solidorum, ex traditione Theonis, ut transtulit Zambertus, nec exclusis Campani additionibus quibusdam. Adiectis praeterea circa regularia solida speculationibus complurimis, quae ad plenam ipsorum solidorum, quo ad perpendiculares, bases, superficies et corpulentias, collationem, erant necessariae, ubi plane quivis animadvertet Zambertum quamvis graece peritum, exemplaris tamen vitio deceptum peccasse, Campanum vero authoris alicubi terminos temere pervertisse.

Theodosii sphaerica: quae hactenus incorrecta ac neglecta iacuerunt, quasi non sint astronomiae totius et praesertim sphaerae fundamenta.

Apollonii Pergaei conica emendatissima: ubi manifestum erit, Ioannem Baptistam Memmium in eorum tralatione pueriles errores admississe mathematicae praesertim ignoratione deceptum.

Sereni cylindrica.

Archimedis Syracusani de circuli dimensione libellus cum calculo nostro ad mensuram peripheriae propius accedente.

Eiusdem de sphaera et cylindro ex traditione Eutotii Ascalonitae.

Eiusdem, de isoperimetris figuris tam planis, quam solidis: ubi planarum circulus, solidarum vero figurarum isoperimetrarum sphaera concluditur esse maxima.

Menelai sphaerica cum Tebitii, nostrisque additionibus, unde tota sphaeralium triangulorum scientia scaturiit.

De figuris planis, solidisque regularibus locum implentibus libellus noster: quamquam de hoc negocio Ioannem a Regiomonte accuratissime scripsisse certum sit: verum opus nondum, quod sciam, [S:3*r] editum. Demonstramus autem in libello e solidis regularibus cubos per se: pyramides vero cum octahedris compactas duntaxat implere locum, qua in re Averroem pueriliter errasse, manifestum erit.

Euclidis data ex traditione Pappi, tralatio est Zamberti.

Inventio duarum mediarum proportionalium ex traditione praestantissimorum authorum Platonis, Architae, Menaechmi, Heronis, Philonis Byzantii, et Pappi.

Modus secandi datam sphaeram ad datam rationem ex Dionysidoro, quae quamvis a Georgio Valla tralata sint: tamen vix intelligi poterant: tum quod fuerant obscure, ne dicam male tradita: tum quod ad ea perpendenda opus erat in Menechmo et Dionysidoro quibusdam Apollonii et Archimedis locis.

Boetianae Arithmeticae compendium; Iordani Arithmeticorum libelli decem ad miram tum facilitatem, tum brevitatem redacta.

Eiusdem data arithmetica.

Arithmetica nostra speculativa: in qua multa circa triangulos, quadratos, hexagonos, cubosque numeros et alias eorum species, ab aliis praetermissa acutissime demonstrantur, tum circa praxim arithmeticam tam rationalium, quam irrationalium magnitudinum, quae in decimo elementorum, praecepta cum minime negligenda, tum ad practicas quaestiones necessaria.

Data arithmetica nostra, in quibus multa sunt a Iordano praetermissa.

Euclidis optica, in quibus agitur de his, quae ad visum et visibilia pertinent.

Eiusdem catoptrica, hoc est specularia: in quibus de iis quae in speculis apparent. Ptolemaei specula: ubi optimis ipse argumentis refractiones ad angulos aequales omnino fieri demonstrat.

Archimedis libellus de speculis comburentibus: in quo docet ac ostendit, speculo, ut sit ad comburendum efficacissimum, formam dandam esse a parabola: quae est una ex conicis sectionibus, quare negocium huiusmodi intelligere volenti opus esse notitia conicorum elementorum.

[S:3*v] Photismi nostri, sive radiationes: in quibus de lumine et umbra, quo ad perspectivam spectat, satis agitur, tum lucem per qualecunque foramen admissam adipisci formam ad certum intervallum radianti corpori similem: et perinde Solis radium in circularem formam, aut si deficiat in lunulam similemve deficienti, proiici, demonstravimus; locum scilicet non satis intellectum a Ioanne, vulgatae perspectivae authore.

Diaphana nostra: in quibus ostendimus, ea, quae per corpus aliquod perspicuum transparent, magnitudine, numero, situ, formaque diversis spectari, iuxta formam perspicui corporis, tum etiam multa super iride discussimus.

Ioannis Petsan perspectiva emendata.

Rogerii Bacchonis perspectiva utilissima.

De motibus et motuum symmetria demonstrationes nostrae scitu iucundae.

Archimedis de momentis aequalibus, sive de aequiponderantibus libellus ex traditione Eutotii Ascalonitae.

Eiusdem libellus de quadratura parabolae acutissimus: quem intelligere volenti opus est conicorum et momentorum aequalium notitia.

Boetianae musicae compendium.

Musicae speculativae ac practicae compendium ex Guidone, aliisque authoribus: in quo vocum consonantium ac dissonantium ratio plene discutitur.

Arithmeticae quaestiones nostrae.

Geometricae quaestiones nostrae.

Tetragonismus, sive quadratura circuli Hippocratis, Archimedis et aliorum.

Positionum regulae: quae vulgo Algebra barbaro nomine appellantur, cum demonstrationibus et exemplis ad quatuor praecepta redactae.

Magnae ptolemaicae constructionis compendium, cum demonstrationibus Tebitii circa ea, in quibus Ptolemaei demonstratio deficit; item cum quibusdam Albategnii, Georgii Peurbachii et Ioannis de Regio monte, aliorumque additionibus, ubi quivis totam astrorum theoriam facile adipisci poterit.

[S:4*r] Sphaera nostra mobilis in octo capita, multasque conclusiones distincta.

Georgii Peurbachii theoriae cum scholiis nostris.

Procli sphaera.

Campani sphaera.

Theodosii de habitationibus.

Eiusdem de noctibus et diebus libellus.

Autolyci de sphaera, quae movetur.

Autolyci de hortu et occasu syderum, sive phaenomena.

Euclidis phaenomena ad miram facilitatem redacta.

Alphagrani compendium.

Tebit rudimenta.

Eiusdem de motu octavae sphaerae.

Albategnii et aliorum quorundam traditiones.

Geographiae ptolemaicae compendium.

Astronomica problemata nostra: in quibus totus astronomiae calculus, modusque ad tabulas emendandas sive restituendas exponitur.

Tabella nostra sinus recti distincta per singulos quadrantis gradus, graduumque minutias, supponens sinum maximum, hoc est circuli semidiametrum in milles mille pluresve particulas sectam: ac geometricae astronomicaeque praxi perquam necessaria.

In Alfonsi tabellas problemata. nam canones, qui circumfertur, non carent omnino mendis.

In directionum tabulas Ioannis de Monte regio, problemata: in quibus nonnulla ab authore praetermissa ingeniose discutiuntur.

In tabulam magnam primi mobilis eiusdem authoris, brevissimi et ad omnia generales canones.

In tabulas eclipsium Georgii Peurbachii canones.

In diarium perpetuum canones: in quibus calculi ad eas tabulas pertinentis summa brevibus exponitur.

Quadrati geometrici fabrica et usus cum demonstrationibus.

Quadrantis fabrica et usus.

Astrolabi fabrica et usus.

Quadrati horarii fabrica et usus.

Solariorum fabrica ad omnem horizontem.

[S:4*v] Vitruvianae architecturae compendium: in quo complures loci enodantur.

Aristotelis problemata mechanica.

Trochilia nostra, in quibus rotarum contextus in horologiorum machinis exponitur.

Heronis inventa spiritalia: ac nonnullae machinae hydraulicae a recentioribus inventae.

Speculationes mathematicae nostrae: in quibus circa linearum symmetriam, circa optica et catoptrica, circa determinationes maximarum aequationum in deferentibus planetarum, et alias quaestiones, multa discutiuntur.

Sic videor complexus universum mathematicae negocium, siquid tamen ex praedictis fuerit omittendum: aut si quid addendum ab aliquo forte inventum, minime adversabor: semperque meliori iudicio parebo. Interim accipe hos dialogos: ipsosque audi Nicomedem et Antimachum colloquentes ficta quidem personarum nomina, sed a materia non aliena. Antimachus dubitat, quaerit, obiicit, nec abstinet interdum a crassioris vulgi quaestionibus. non enim poterat aliter satisfieri universis. Nicomedes ad omnia doctissime respondet. Porro siquid in dialogo tertio difficultatis occurret, in compendio magnae constructionis facilius reddetur. Demum illud mihi non est omittendum, dialogos olim hos mihi lusos Messanae, adventante iam ad urbem Carolo V Caesare, dudum ab africana expeditione reverso. Primumque dialogum, in praediolo nostro. Alterum, pro foribus templi maioris messanensis. Tertium, in carmelitano coenobio, dum sphaerica elementa, publice ac mamertino magistratu praesente, legerem. Vale et vive felix. Messanae in freto siculo. Nono Cal. Febr. M. D. XL.